Taş Ustalarının Meşhur olduğu Bayburt’ta Taş yapıların öne çıkarılması Kültürümüz ve Turizm açısından önemi malum.
Geleneksel Bayburt evlerinin tarihlendirilmesi konusunda yapılan araştırmalarda elde edilen verilere göre Bayburt evlerini19.yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başlarına tarihlendirebilmekteyiz.
19.yüzyıl öncesine ait Bayburt yerleşmesinde; fiziksel dokunun özünü evlerin oluşturduğunu belirten yazılı kaynaklar; dönemin evleri hakkında yorum yapabileceğimiz bilgiler içerdiğinden 19. yüzyıl öncesine ait evlerin mimari özellikleri hakkında sınırlı bilgilere ulaşılmıştır.
Bu konuda değerlendirebileceğimiz en önemli kaynak; Bayburt’u ziyaret eden Evliya ÇELEBİ’NİN Seyahatnamesidir Seyyah;17. yüzyılda Bayburt yerleşmesini tasvir ederken: ‘Kale hisarları içinde 300 kadar eski ev vardır. Kalenin garp kapısının altında 1000 kadar toprak örtülü ev şehri teşkil eder. ’diyerek sadece evlerin tavan örtü şeklini tarif etmekle yetinmiştir.
Bu konuda ulaşabildiğimiz başka bir kayak ise; 15. yüzyılda (1467-1478) Uzun Hasan’ı ziyaret eden Venedik büyükelçisi Barbaradır. Büyükelçi Bayburt’tan bahsederken; Erzurum ve Trabzon arasında en önemli beldenin Bayburt olduğunu, kalenin altında, Çoruh Nehri kenarında; şehirde 1500 hane bulunduğunu belirtmiş fakat 15.yüzyıl evlerinin mimari özelliklerine değinmemiştir.
Geleneksel Bayburt evleri, Türk ev mimarisinde "iç sofalı" plan tipinin güzel örneklerini teşkil eder. Bu yapıların inşasında, arazinin topoğrafyası, bölgenin peyzaj özellikleri ve iklim koşulları gibi faktörler dikkate alınmış olup, tasarım programı önceden belirlenmiştir.
Özellikle cephelerde büyük değişikliklere rastlanmaz ve genellikle net dikdörtgen mekanlardan oluşur. Planlama sırasında, doğal çevrenin etkisi büyük bir önem taşır. Manzara, arazinin eğimi gibi dış çevre unsurları, mekanların işlevselliği kadar belirleyici bir etken haline gelir.
II. Sofa Bayburt geleneksel evlerinin önemli bir yapı elemanı olan sofa, diğer adıyla avlu, hem katların birbiriyle hem de yapının dış çevresiyle bağlantısını kuran bir geçit alanıdır. Alt katta odalar, tandır evi (yer evi–mutfak) ve bazen ahır; üst katta ise odalara doğrudan açılan geçit yeri olarak düzenlenmiştir.
Bu mekan, evin genel formunun belirlenmesinde temel rol oynar. Bölgenin sert iklim koşulları nedeniyle zamanla küçülerek bir koridora dönüşmüştür. Üst katta odaların tandır evinin üzerine yerleştirilmediği görülür; bu nedenle odalar tek cepheye ya da L şeklinde konumlandırılmıştır. Bu yapı düzenlemelerinde sofa, odaların arkasında yer alır.
Ayrıca, evlerin farklı katlarda dış çevre ile doğrudan bağlantı kurabilmesi dikkat çeker.
Özellikle üst katın dış çevre ile ilişkisi, arka cephedeki girişin ön cepheye dik konumlanmasıyla sağlanmaktadır. Eğer giriş arka cepheden verilmemişse, sofaların ön cepheye dik konumu korunarak koridor veya ek sofa bağlantısı oluşturulur. Alt kat sofasının bir köşesinde bulunan ahşap, tek kollu bir merdivenle üst kata çıkılır. Bazı örneklerde bu merdivenin ilk iki basamağı taş malzemeden yapılmıştır (Şaban CİBALİ evi, Hacı Dursun ONATÇI evi, KAVALALILAR evi gibi).
Daha büyük konaklarda harem ve selamlık bölümleri arasında ilişkiyi sağlayan bir kapı ya da yer evinden selamlık galerisine uzanan bir merdiven sistemi bulunmaktadır. Geleneksel evlerde sofalar, alt katta cümle kapısının üstündeki küçük pencerelerle, üst katta ise ön cepheye bakan odaların pencereleriyle aynı boyutta olan bir pencere aracılığıyla aydınlatılır.
Bazı yapılarda üst kat sofası dikdörtgen biçimli bir cumba ile sona ererken, Fehmi SEKMENLİ Evi’nde bu düzen farklılaşarak çokgen şeklindeki bir cumba ile sonlanmıştır.
III. Tandır Evi, Bayburt geleneksel evlerinde tandır evi, mimarinin en önemli öğesi olarak kabul edilir. Burası, evin tüm mekanlarının etrafında örgütlendiği çok işlevli bir alan olarak tasarlanmıştır. Genellikle giriş katında bulunan bu mekan, oturma, yemek hazırlama, pişirme, saklama ve gerektiğinde misafir ağırlama gibi birçok işlevi yerine getirir ve günlük kullanım açısından evin merkezi konumundadır. Tandır evi genellikle manzaraya ters bir konumda yer alır ve sağ veya sol yanlarda ya da arka cephe duvarının orta bölümünde bulunur. Erzurum evlerinde "tandır evi", Kayseri evlerinde "toğana" ve Avanos evlerinde "tofana" olarak adlandırılan bu alan, Bayburt evlerinde de benzer işlevlerle donatılmıştır. Tandır evinin içinde önemli bir bölüm olan "tandır başı" yer alır. Bu bölge ahşap direkler ve kemerler ile çerçevelenmiş olup sade ya da özenle işlenmiş örnekler görülebilir. Halk arasında "ocak gaşı" adı verilen bu kemerlerin üzerinde sini ve lenger gibi bakır mutfak gereçlerinin dizildiği ahşap raflar bulunmaktadır. Tandır başı kare veya dikdörtgen şeklinde olup zemini tandır evinden birkaç santim daha yüksektedir ve yüzey kaplaması toprak ya da taş olabilir.
